Првиот човек на бугарската страна од мешовитата македонско-бугарска комисија за историски и образовни прашања Ангел Димитров, за А1он објаснува дека „пеглањето“ на историјата напредува „чекор напред но и многу назад“. Според него, доколку во ноември не се постигне договор за Гоце Делчев тоа ќе биде јасен сигнал од некои негови колеги дека нема добра волја за примена на Договорот за добрососедство меѓу Бугарија и Република Северна Македонија. Нашата страна, според Димитров е доста осамена во светската историја со толкувањата за Делчев. Терминот „фашистички окупатор“ упатен до Бугарија, Димитров тврди дека е идеолошки пропаганден и не е научно -историски точен, а негативните нешта во историјата, не треба да бидат замолчени, но посакуваната хармонична иднина за нашите земји подразбира дека се обидуваме да ја напуштиме идеолошката орбита од минатото. Тој верува дека и сè што досега е забележано како уметничка интерпретација на историјата во форма на литература или филм, а се однесува на „негативен“ историски контекст кон Бугарија, од страна на граѓаните кои се способни за објективно и независно размислување, нема да се гледа само кон минатото.
Како напредуваат преговорите и дали очекувате наскоро да се постигнат разумни договори околу историјата на среден век?
„Во Република Северна Македонија по сè изгледа има погрешен впечаток за актулната работа на мешовитата комисија за историски и образовни прашања. Ние не преговараме и не се договараме, тоа е работа на политичарите. Во политиката се прават компромиси за решавање на сложени проблеми, но во науката компромис подразбира нарушување на фундаменталните научни принципи. Задача на Комисијата е со научна расправа и со научни аргументи да се согласи за тоа што стои во учебниците по историја, по географија и литаратура е во спротивност со историските факти и тоа што преовладува во светската наука за релевантното историско време, за процесите од интерес за нас, настаните и личностите. На истиот начин, ние мора да подготвиме заеднички предлози до двете Влади за вообичаените прослави на настани и личности во нашата заедничка историја. Токму со овие предлози направивме чекор напред. Во согласност е со текстовите со кои ги покануваме двете влади заеднички да го одбележуваат 24 мај, денот на Светите браќа Кирил и Методиј, да има дадат признание на нивните ученици Св. Климент Охридски и Св. Наум Охридски како и царот Самоил. Се согласуваме дека делото на Светите браќа е зачувано и развиено токму во средновековна Бугарија, од каде што стана достапно за словенските народи, дека како израз на политиката на бугарските владетели, принцот Борис и Цар Симеон основале книжевни училишта во Плиска, Преслав и Охрид, дека 11/24 мај беше основан во Бугарија како прв национален празник на светот и дека цар Самуил беше бугарски владетел. Сепак, останува да се види како овој договор ќе ги донесе потребните прилагодувања во учебниците во Република Северна Македонија, затоа што не постои заеднички став за релевантните учебници“
Дали се надевате дека ќе биде постигнат договор околу Гоце Делчев?
„ Да, продолжувам да се надевам дека ќе подготвиме точен заеднички текст затоа што има цврста основа за договор. Толкувањето на личноста и делото на Гоце Делчев кое нашите колеги упорно го бранат е доста осамено во светската историја. Коректноста на тезата во историската наука е да се постигне хармоничен однос меѓу фактите и толкувањето, како и да се земат предвид преовладувачките оценки на еден процес, настани или личност. Ако некое лице јасно се изјаснило за својот идентитет, но некое толкување подоцна сака да види нешто друго, тогаш аимаме проблем. Ако обемната политичка и дипломатска документација, како и историчарите на соседните земји директно поврзани со темата или оние што се заинтересирани за настани во регионот имаат слични толкувања, а некој инсистира на тоа дека тој гледа нешто поразлично, повторно имаме проблем. Се надевам дека ќе ја обединам потребата да се подготви избалансиран текст во кој историското оценување на Гоце Делчев во неговото историско време би можело да се надополнува и со презентирање на неговиот подоцнежен став кон него како фасцинантен револуционерен лидер“.
Доколку наскоро не биде постигнат договор, во колкава временска рамка очекувате тоа да се случи?
„ Доколку тоа не се случи во ноември, а опструкциите на некои колеги ќе продолжат и на следната средба, т.е. има недоразбирање на четири последователни средби, ќе биде испратен сигнал дека не сакаат да работат во духот на Договорот за пријателство и добрососедтво меѓу Бугарија и Република Северна Македонија. Ако нешто треба да се каже во тишина или да биде неточно толкувано, историчарот мора да ја преземе одговорноста за посредување меѓу минатото и сегашноста“.
Дали во историскиот контекст на Втората светска војна ќе барате целосно бришење на фактот дека Бугарија била фашистички окупатор во Македонија?
„ Ова се чини дека е омилено прашање на новинарите по секоја средба во Република Северна Македонија, можеби затоа што ова е дефиниција, користена од комунистичката пропаганда за време на војната, тогаш се претвори во јадрото на антибугарската пропаганда во СФР Југославија. Ако дадам дефинитивен одговор, сигурно нема да бидам разбран, па ќе дадам некои појаснувања. Всушност, прашањето не е точно бидејќи која Македонија е „под окупација“ на Бугарија? Дали мислите на географска Македонија или на некоја непостоечка земја со тоа име? Пиринска Македонија е составен дел на Бугарија уште од Балканската војна и ова е потсетување на 1913 година, кога Србија и Грција склучуваат таен договор за поделба на Македонија против својот сојузник, Бугарија која се уште води тешки борби против Турција.
Бугарија не е вклучена во поразот на кралската Југославија и како германски сојузник ја презема одговорноста да управува и да обезбеди ред во околу две третини од Вардарска Македонија и во делови од Беломорска Македонија – земји со кои е историски поврзана. Официјално кажано, бугарските власти се основани во дел од Вардарската рамнина на Србија, Кралска Југославија, во тоа време официјално населена од Србите. Од оваа гледна точка, може да се каже дека станува збор за окупација, иако локалните акциони комитети, создадени по своја иницијатива ја префрлаа моќта на новата администрација и бугарската армија беше пречекана со цвеќиња како ослободител. Значаен дел од новата администрација и полиција се локалните жители, а во армијата на Вардарска Македонија околу 60 отсто се млади.
Како пример: во 1942 година, бугарската армија стационирана во Вардарска Македонија и дел од Јужна Поморавија, броеше 14.600 војници и офицери, а југословенската армија, лоцирана во Народна Република Македонија во 1945 година, имаше повеќе од 50.000 луѓе! Немам намера да создавам розова слика за воениот момемнт што го барате, затоа што во вакви услови имаше разни ограничувања и сериозни проблеми, но судирот меѓу луѓето и моќта е само во партиска пропаганда. Конфликтот е меѓу властите и незначителниот комунистички отпор со кој се соочуваа и во внатрешноста на Бугарија.
Дали Бугарија е фашистичка земја? Фашизмот е идеологија и политичка доктрина во Италија, но заради антикомунизмот, комунистичките кругови почнаа да го нарекуваат така по 1922 година и нејзините подоцна вградени идеологии и практики: Национален социјализам во Германија и фалангизам во Шпанија. Во други земји, како Романија, Унгарија, Словачка и Хрватска, Сојузниците на Оската, управуваат тесно слични формации. Сепак, тоа не е случај во Бугарија. Постојат организации кои позајмуваат некои од идеологиите споменати погоре, но во Бугарија тие се поприлично националистички и не управуваат. За разликите во ставовите меѓу Бугарија и другите сојузници на Оската доволно е да се спомене дека само Бугарија не испраќа трупи на Источниот фронт и ги спасува сите Евреи-бугарските граѓани. Нејзиното пристапување во овој блок не е од идеолошки причини, туку затоа што дава можност да се приближиме до посакуваната национална унија, спречена од загубата на Првата светска војна. Терминот “фашистички окупатор“ упатен до Бугарија е идеолошки пропаганден и не е научно -историски точен. Негативните нешта во историјата не треба да бидат замолчени, но посакуваната хармонична иднина за нашите земји подразбира дека се обидуваме да ја напуштиме идеолошката орбита од минатото.
Доколку се случи да се релативизира или целосно иземе досегашното толкување на историјата што ќе се случи со веќе евидентираните историски нарации меѓу Македонија и Бугарија кои се дел од литературата или пак филмот?
– Интересно прашање на кое што можат да одговорат граѓаните на Република Северна Македонија. Ако хипотетички ги замислиме ситуациите што ги посочувате, не верувам дека граѓаните-читатели и гледачи способни за независно и критичко размислување само ќе гледаат кон минатото. Всушност, секоја промена, особено ако носи позитивно надополнување, подразбира многу можности за распоредување на кретивна енергија за објаснување и согледување на нови ситуации.