Предлог-законот за меѓународна и привремена заштита, кој се однесува на баратели на азил и признаени бегалци и кој ќе го замени сегашниот закон за азил и привремена заштита, во моментот е во подготовка, а Хелсиншки комитет за човекови права поднесе коментари со цел подобрување на конечниот текст. Хелсиншкиот комитет истакнува дека позитивен исчекор е направен кај причините за прогон, каде што сега се вметнува и сексуалната ориентација и родовиот идентитет. Во добра насока е и отстранувањето на лошите законски измени донесени во 2016 година.
Според МХК, во новата верзија на законот проблематични се неколку членови кои што се однесуваат на недопуштените и очигледно неоснованите барања, остварувањето на правата на барателите на азил во пракса, ограничувањето на слободата на движење и на принципот на локално учество.
– Новиот закон за меѓународна и привремена заштита има одредени позитивни, но и негативни измени. Намерата на законодавецот е да ги воведе принципите и стандардите поставени во ЕУ-директивите во најголема можна мера, меѓутоа, забележани се одредени недостатоци при нивната имплементација – вели Уранија Пировска, извршна директорка на Хелсиншкиот комитет за човекови права на Република Македонија.
Според неа, позитивнa променa е што во причините за прогон за кои може да се поднесе барање за азил во земјава, се вметнува сексуалната ориентација и родовиот идентитет, што е согласно ЕУ Директивите од 2011 година.
– Воочивме дека формулацијата не е баш најсоодветна во законот и веројатно е последица на лош превод на ЕУ директивите (наместо родов стои „полов идентитет“) за што укажавме во доставените коментари, но ваквата промена е навистина голем напредок за државата. Останува да се работи на механизмите за заштита на правата на ЛГБТИ-лицата во државата, за доколку лица поднесат барање на азил врз основ на сексуална ориентација или родов идентитет да може да им се обезбеди ефективна заштита – истакнува Пировска.
Кај недопуштените барања, според Хелсиншки, проблематично е што одредувањето на безбедна трета земја за барател на азил се базира на „докажување“, наместо на „оспорување“. Тие наведуваат дека Директивата 2013/32/EU во член 39 став 3, објаснува дека на барателот на азил ќе му се дозволи да „оспори“ дека третата земја не е безбедна за него, согледувајќи ги неговите индивидуални околности. МХК појаснуваат дека менувањето на терминологијата од „оспори“ во „докаже“ остава простор за зголемен број одбиени барања за азил, под изговор дека лицето-барател не докажало дека третата земја не е безбедна за него.
Проблеми во праксата се јавуваат со целосното остварување на правата на барателите на азил, поради идентификационата исправа што тие ја добиваат. Во исправата за идентификација, од Хелсиншки наведуваат не постои единствен матичен број, кој е предуслов за остварување на правата од социјална и здравствена заштита, како и од работните односи. Според организацијата, неопходно е да се најде системско решение, кое би вклучувало измени на повеќе закони или подзаконски акти, што би ги отстранило пречките за остварување и уживање на правата на барателите на азил и би ја зголемило нивната заштита во текот на траењето на постапката по барањето за азил.
Новина во законот е можноста за ограничување на слободата на движење. Хелсиншкиот комитет укажува дека овој предлог е целосно спротивен на основните човекови права и слободи. Предложениот текст предвидува дека во исклучителни случаи може да се ограничи слободата на движење, особено ако се процени дека постои ризик од бегство, за заштита на јавниот ред и националната безбедност или кога странец е задржан со цел да се подготви за постапка на враќање или отстранување. МХК смета дека ваквите исклучителни случаи на ограничување на слободата на движење може да водат кон арбитрарно лишување од слобода од неколку аспекти, особено земајќи ја предвид процената за ризик од бегство. Предлогот на Хелсиншки комитет е целосно укинување на можноста за ограничување на слободата на движење во случај на процена за ризик од бегство, како и кратење на предвидениот рок за ограничување на слободата на движење, кој со продолжување може да трае најдолго до шест месеци.
Хелсиншки комитет има забелешка на членот што се однесува на локалната самоуправа, а кој во новиот закон единствено подразбира обврска за сместување. Меѓутоа, од Хелсиншки велат дека искуството со скорешната бегалска криза покажа дека засегнатоста на општините е далеку поголема. Организацијата смета дека овој член е неопходно да се прошири и да се предвидат одговорности на локалната самоуправа и во целокупниот процес на интеграција на лицата со признаен статус на бегалец и супсидијарна заштита.
Хелсиншкиот комитет за човекови права на Република Македонија е партнер во проектот Help on the Route, заедно со Новосадски хуманитарен Центар и Здружение на самарјанските работници, а го имплементира „Фондацијата Ана и Владе Дивац“. Главна цел на овој проект е придонес кон посилна промоција и заштита на човековите права на мигрантите, вклучително и барателите на азил, кои минуваат низ Македонија и Србија. Дел од оваа акција се и пет македонски и 15 српски невладини организации кои работат на полето на миграцијата и барателите на азил.