6 август 2020
По 18 месеци од прекинот на дијалогот меѓу официјален Белград и Приштина, дијалогот е обновен на 16 јули 2020 година. Покрај продолжувањето на дијалогот, предводен од српскиот претседател Александар Вучиќ (СНС) и косовскиот премиер Авдулах Хоти (ЛДК), почнаа повторно да дејствуваат стручните тимови на учесници во дијалогот, кои веќе веќе неколку пати имаа средби. Претседателот на Косово, Хашим Тачи (ПДК), кој е обвинет пред Специјалниот суд за воени злосторства во Косово (КСЦ-СПО – Специјализирани совети и специјализирано обвинителство на Косово), веќе не учествува во дијалогот.
Односите меѓу официјален Белград и Приштина се многу сложени и не можат да се гледаат низ призмата на „црно-бело“. Продолжувањето на дијалогот има повеќе од симболично значење. Премиерот Хоти е „новото лице“ на преговарачката маса и го претставува Косово во време кога косовскиот претседател Хашим Тачи се соочува со обвинение за воени злосторства, а кризата на косовската влада, што започна за време на пандемијата Ковид-19, продолжува. Забележителна е нееднаквата моќ на учесниците во обновениот дијалог меѓу Косово и Србија, затоа што во Косово премиерот Хоти нема политичка тежина и поддршка за продолжување на дијалогот. Неговата влада, за време на формирањето, доби поддршка од само 61 глас од можните 120 гласови, точно онолку колку што се потребни за гласање. Во косовскиот парламент постои силна опозиција, Движењето Самоопределување (ЛВВ) и Демократската партија на Косово (ПДК), кои сметаат дека сегашната влада нема легитимитет да води дијалог.
Дијалогот повторно нема да биде едноставен, бидејќи фокусот повторно ќе биде на болното прашање на исчезнатите лица, но и на неисполнувањето на она што беше договорено и потпишано во Брисел во април 2013 година, а тоа е Заедница на српските општини (ЗСО).
Дека дијалогот меѓу официјален Белград и Приштина не може да се набљудува преку „црно-бел“ однос, се потврдува и со зборовите на српскиот претседател Александар Вучиќ (СНС), кој во неколку наврати изјави: „Можеме да зборуваме за сè, само ако станува збор за компромис. А за тоа што Албанците добиваат сè, а Србија не добива ништо – никогаш нема да го добиете мојот потпис. Нема да ја имате мојата поддршка за тоа. Во овој момент, јас сум претседател на Србија, може да најдете некој друг кој ќе сака без никаков компромис, следејќи ги само ултиматумите, да го прифати тоа “.
ЕУ се „изживува“ над земјите од Западен Балкан
Комплексноста на ситуацијата во Западен Балкан го илустрира однесувањето и односот на ЕУ кон регионот. Официјално, постои постојана „поддршка“ и „загриженост“ на лидерите на ЕУ кон Западен Балкан, додека всушност ЕУ го оддалечува регионот од членство во ЕУ. Да биде парадоксот уште поголем, додека лидерите на ЕУ честопати изразуваат поддршка за Западен Балкан и нејзиниот евроатлантски пат, изразувајќи загриженост за влијанието на одредени земји во регионот, пред се Русија, Кина и Турција, со својата политика за (не)проширување ЕУ всушност го турка Западен Балкан во „прегратка“ на Русија, а во исто време ги обвинува истите земји за блиски врски и соработка со Москва, Пекинг или Анкара.
ЕУ секогаш поставува нови услови и критериуми за членство за земјите од Западен Балкан. Експертите предупредуваат дека веќе 15 земји-членки на ЕУ не можат целосно да ги исполнат условите за членство, што ги бараат земјите од Западен Балкан. Се наведува дека Бугарија и Романија биле примени во членството, но неодамна и Хрватска, на која и прогледале „низ прсти“ за време на нивното полноправно членство. Дури и во 2004 година, 9,5 земји беа примени во полноправно членство, бидејќи беше прифатена само половина од Кипар. Споменати се и француската провинција Корзика и италијанската провинција Сицилија, во кои регулативите на ЕУ воопшто не функционираат како што се бара според стандардите, регулативите и директивите на ЕУ.
(Не) дејствувањето на ЕУ е најилустративно за примерот на дијалогот меѓу официјален Белград и Приштина за нормализација на односите во кои ЕУ е посредник. Иако т.н. Договорот од Брисел за спроведување на дијалогот, е потпишан на 19 април 2013 година, дијалогот беше прекинат континуирано за цели 18 месеци. Дијалогот доживеа целосен фијаско. Дијалогот се водеше на нетранспарентен начин, а додека од една страна ЕУ честопати ги повикува земјите од Западен Балкан да бидат транспарентни, од друга страна самата честопати е нетранспарентна. Постојат бројни примери на нетранспарентност и неприфатлива улога на ЕУ.
Аналитичарите сметаат дека мора да прекине „изживувањето“ на ЕУ над земјите од Западен Балкан, а роковите мора да се знаат кога земјите ќе станат полноправни членки на ЕУ, затоа што без тоа нема смисла да се продолжи со процесот на приближување кон членството во ЕУ. Во последните десет години откако регионот на Западен Балкан беше оставен на грижа на ЕУ, не се забележани значителни позитивни случувања. Другите земји, особено Русија, Кина и Турција го зајакнаа своето присуство и влијание во регионот. Поради ваквите активности на ЕУ, неопходно беше враќање на САД на Балканот. ЕУ станува се повеќе несигурен партнер и дали ЕУ може да ја надмине внатрешната криза без силна поддршка од САД?
Искуства на Вишеградската група (В4)
На иницијатива на српскиот претседател Александар Вучиќ (СНС) се одржа трилатерална средба во Нови Сад на 10 октомври 2019 година со премиерите на Северна Македонија и Албанија, Зоран Заев (СДСМ) и Еди Рама (ПС) и потпишана е Декларација за намера да се формира „мал Шенген “меѓу трите земји. Тројцата лидери на Западен Балкан се свесни за тоа дека треба да се преземат силни чекори кон взаемна соработка, што ќе биде насочена кон создавање подобри услови за живот на граѓаните и што е најважно, запирање на трендот на масовна емиграција од регионот.
Декларацијата требаше да помогне на регионот Западен Балкан да функционира на четири клучни слободи на ЕУ – слобода на движење на капитал, стоки, услуги и луѓе.
Заедничката декларација предвидува елиминација на граничните контроли и други бариери за полесно движење во регионот до 2021 година, додека им се овозможува на граѓаните да патуваат во регионот само со лична карта, како и да најдат работа каде било, доколку имаат сертификат за нивните квалификации.
Декларацијата предвидува и признавање на дипломите во регионот, како и подобра соработка во борбата против организираниот криминал и помош во случаи на природни и природни непогоди, како што е сегашната пандемија „Ковид-19“.
Претседателот на Србија, Александар Вучиќ ги покани сите членови на т.н. Балканска Шесторка да го прифатат документот за „мал Шенген“, со сите разлики што постојат во однос на признавањето на независноста на Косово.
Аналитичарите сметаат дека земјите од Западен Балкан мора да воспостават силна политичка, економска, културна и друга форма на соработка и да дејствуваат заедно кон ЕУ, како група на земји со јасно дефинирани барања. Кога станува збор за проширувањето на ЕУ, потребно е да се прецизира кога ќе се случи проширувањето, бидејќи проширувањето не може да се одложи на неодредено време. Важно е да се потенцира дека регионалната соработка не значи дека земјите од регионот се откажале од нивниот европски пат и членството во ЕУ, за што Црна Гора изразува посебна загриженост.
Притоа како позитивно искуство може да послужи соработката во т.н. Вишеградска група на земји (Унгарија, Полска, Чешка и Словачка), кои многу често дејствуваат заедно во ЕУ со јасно изразени барања и ставови. Вишеградската група (В4) беше формирана со цел да им се олесни и побрзо на тие земји да влезат во ЕУ и во НАТО, што тоа го сторија. Затоа, важно е земјите од регионот да дејствуваат заеднички кон ЕУ и / или други иницијативи за надворешна политика, бидејќи индивидуалниот пристап е недоволен и не гарантира успех. Вишеградската група на држави е најголемиот поборник за проширување на ЕУ кон Западен Балкан.
Аналитичарите сметаат дека потезите направени од ЕУ и нејзините лидери ќе донесат и доведат во прашање Шумановата визија за обединета Европа. Во тој случај, дури може да се каже дека првично францускиот претседател Емануел Макрон работеше против идејата на неговиот голем сонародник, кој го започна денешниот проект на ЕУ, за подоцна да ја поправи својата политика и да изрази посилна поддршка за процесот на проширување, но сепак недоволна.
Доколку е воспоставен „малиот шенген“, ќе беше далеку полесно да се спротивставиме на пандемијата на „Ковид-19“, бидејќи фрагментацијата на просторот, што некогаш формираше една органска поврзана целина, се покажа како катастрофална.
Полскиот „Маршалов“ план
За разлика од Словенија, која беше лидер во групата од 10 земји што станаа полноправни членки на ЕУ на 1 мај 2004 година, таа позиција ја загуби со членството, затоа што политичките и социјалните елити не „се справија“ најдобро по влегувањето во ЕУ. Неколку држави, како Полска, ги искористија можностите што ги нуди членството во ЕУ и станаа лидер во групата од 10 новоприфатени земји. Дури и Полска за кратко време ги престигна Грција и Португалија во однос на БДП по глава на жител. Полското искуство може да биде модел за другите земји за тоа како да ја искористат можноста од членство во ЕУ и претставува еден вид полски Маршалов план за брз раст и развој од моментот на членство во Европската унија. Примерот на Полска ја покажува важноста на членството во ЕУ и уште повеќе што значи одговорното политичко лидерство кон нејзините граѓани и работата за зголемување на општата благосостојба.
Полска доби 164 милијарди евра во европски стимулации, што е приближно двојно повеќе од сегашниот полски буџет и претставува еден вид полски Маршалов план.
Во моментов, БДП на Полска е над 500 милијарди евра и до 2030 година, БДП на Полска треба да порасне за околу 190 милијарди евра. Целта за постигнување на просекот на ЕУ до 2033 година нема да биде можна без спроведување на соодветни политички реформи.
Кога Полска стана членка на ЕУ, таа беше една од најсиромашните земји во ЕУ, БДП по глава на жител беше само 14.800 евра годишно, стапката на невработеност беше 19 отсто, просечниот месечен приход беше 510 ЕУР. Економијата започна да расте со околу 4 отсто годишно, што е трипати побрзо од просечниот раст на членките на ЕУ, што беше околу 1,2 отсто. БДП на Полска во 2004 година беше 44 отсто од просекот на ЕУ, додека во 2018 година беше 67 отсто. БДП по глава на жител во Полска сега е 26.000 евра, додека просекот на ЕУ е над 35.000 евра. Продуктивноста на трудот се зголеми за 51 отсто од 2000 до 2016 година.
Аналитичарите сметаат дека економскиот раст на Полска во најголем дел се должи на членството во ЕУ и економскиот раст на другите земји членки на ЕУ. На пазарот на трудот ќе му треба повеќе работна сила (чија цена ќе се зголеми), продуктивноста треба да се зголеми, а инвестициите треба значително да се зголемат. Само на овој начин, полската економија би можела да порасне на околу 900 милијарди евра до 2030 година, а со тоа и полскиот Маршалов план со правилна употреба на фондовите на ЕУ, ќе се покаже како успешен модел и за други земји.
Обид за повторување на историјата
Додека некои земји, како Полска, успешно го користат членството во ЕУ и работат на забрзан развој, историјата се повторува на Западен Балкан. Ова е потврдено со примерот на тековните настани во Србија. Деновиве на видео-самитот на лидерите од Западен Балкан, организиран од Атлантскиот совет во Вашингтон, американскиот заменик помошник државен секретар и специјален пратеник за Западен Балкан, Метју Палмер, рече: „Земјите од Западен Балкан разбираат дека нивната економска иднина лежи во регионалната соработка и интеграцијата во европското семејство на нации и успешна економија “. Палмер рече дека добар пример за неодамнешна соработка со Западен Балкан е проектот „зелени коридори“, кој беше создаден како одговор на пандемијата „Ковид-19“, а кој овозможува намалување на процедурите за транспорт на стоки во регионот.
Проблемите со регионалната соработка остануваат на Западен Балкан. Основањето на „мал шенген“ го отфрли претседателот на Косово, Хашим Тачи (ПДК), кој објасни дека Косово има јасно дефиниран пат, а тоа е членство во ЕУ и во НАТО. Дури и косовските власти, вклучително и донеодамнешниот премиерот на Косово, Албин Курти (ЛВВ), изјавија дека ова е обид за воспоставување на четврта Југославија и т.н. „Голема Србија“. Црногорскиот претседател Мило Ѓукановиќ (ДПС) и некои водачи во Босна и Херцеговина имаа слични причини за отфрлање.
Најискусниот албански политичар и актуелен претседател на Албанија, Илир Мета (ЛСИ), неодамна изјави на темата на големи проекти дека „Голема Србија не успеа, а Голема Албанија не е можна“.
Поставување информации за т.н. големи проекти, без разлика дали тие биле Голема Србија, Голема Албанија или Голема Хрватска, го обесхрабруваат регионот од неопходната соработка во сите области. Црногорскиот претседател Мило Ѓукановиќ упорно го прави ова застрашувајќи го црногорскиот народ со потенцијална хегемонија на Голема Србија, како негатор на црногорската нација и држава, притоа игнорирајќи го фактот дека Ѓукановиќ беше најблизок соработник и извршител на Слободан Милошевиќ (СПС) во 90-те години.
Актуелните настани во Србија покажуваат дека историјата се повторува. Имено, има видливи обиди да се собори сегашниот претседател на Србија, Александар Вучиќ и неговата влада. Во основа е слично сценарио, што се случи пред 20 години кога српскиот претседател Слободан Милошевиќ и неговата влада беа соборени.
Сличноста со настаните од пред 20 години може да се препознае од сценарио. Масовни протести се организираат на улиците, опозицијата се обидува да ги насочи протестите со дел од странски фактор. Овде повторно ги имаме Мило Ѓукановиќ и Црна Гора и нивната улога. Официјални Загреб и Приштина се во игра повторно. Постојат, како тогаш, неизбежниот Милорад Додик (СНСД) и официјална Бања Лука. Со цел да се ослабне Вучиќ, беа активирани и поранешниот коалициски партнер Ивица Дачиќ (СПС) и неговата Социјалистичка партија на Србија (СПС). Тешко е да се замисли политичката корист од поддршката што ја искажа на Вучиќ на луѓе од „црната листа“ на американската администрација, како што е Додик во моментот, или Ивица Дачиќ, која веќе подолго време е на американската „црна листа“. Нивната поддршка, според аналитичарите, кога на Србија и требаат најдобри односи со Западот, прави повеќе штета отколку добро за интересите на Србија во овој период.
Аналитичарите сметаат дека најголемиот напад врз Србија и нејзиниот претседател Александар Вучиќ се очекуваат наскоро, со намера илегално да се собори сегашната влада, да се создаде нова криза и да се обиде да ги дестабилизира Србија и регионот.
Србија е обвинета од регионот за поткопување на суверенитетот на Црна Гора и БиХ, дека сака да ја смени Република Српска за Косово или Косово за Република Српска, за дестабилизација на Хрватска и за поддршка на руското влијание во Западен Балкан и Европа.
Аналитичарите предупредуваат дека само најсилните можат да склучат договори и очигледно е дека преговорите за Косово се осудени на пропаст затоа што косовската политика е поделена. Леонид Брежњев и Роналд Реган, противници во тоа време, најдоа решенија, само затоа што беа силни политичари со силна поддршка. Сличен пример во регионот е Зоран Заев (СДСМ), кој е силен политичар и наоѓа можност за дијалог и договор со Вучиќ, но и со други од Балканот, иако тие се претежно противници на македонската независност. Дали е само Вучиќ проблем на Балканот или има други политики на Балканот? Дали тезата за „Голема Србија“ е единствениот проблем на Балканот?
Аналитичарите предупредуваат дека сите важни одлуки на Западен Балкан се донесуваат со поддршка / согласност на големите сили, а доколку Вучиќ и Србија се извор на проблемот на Балканот, тогаш тој проблем треба да се види преку дејствијата на т.н. меѓународната заедница, која е вклучена во настаните на Балканот во последните 150 години и која е партнер на Вучиќ и на Србија.
Во моментов, на Балканот нема ниту еден политичар кој не може да се „отстрани“ ако тоа го сака меѓународната заедница. Се очекува ситуацијата во БиХ да ја реши меѓународната заедница, со смена на Милорад Додик, ќе ги укине паралелните врски, за што зборуваше самата ЕУ и нема да има дестабилизација на БиХ, барем за некое време. Или да се реализираат сите заклучоци на ЕУ, САД, меѓународните и експертите на ЕУ, предводени од Пјер Мирел, кој минатата година јасно кажа дека постои мафијашки систем во Црна Гора предводен од Мило Ѓукановиќ и предложи како да се реши тоа. Или за ЕУ да ја запре најновата финансиска помош на Република Хрватска поради нарушувања во злоупотребата на правата, што повеќе од кога и да е го поткопа на суверенитетот на БиХ. Или забрзано да ги прими Србија и БиХ во ЕУ.
Не станува збор само за привремени мерки, туку за стратешко дејствување на ЕУ во Западен Балкан, што очигледно недостига, и постојано се зборува за руско, кинеско и турско дејствување и опасност за Западен Балкан и ЕУ.
Аналитичарите препознаваат дел од сличноста на сценариото со настаните во Србија пред 20 години со фактот дека тие привлекуваат внимание на тоа што српската опозиција нема силна политичка сила и поддршка меѓу граѓаните и странство, што опозицијата ја имаше пред 20 години во Србија. Мора да се има предвид дека Србија има најсилен безбедносно-разузнавачки и одбранбен систем во регионот за да се спротивстави на нападите од оваа форма. Неизбежно, се поставува прашањето во овој момент: кој сака повторување на историјата во Србија?
Дали регионот и официјално ќе добие нови воени злосторници: Тачи, Весели, Ахмети, Ѓукановиќ?
Специјализираните совети и Специјалното обвинителство на Косово (КСЦ-СПО) се уште не заживеаја во полн капацитет. Граѓаните на Косово живеат во страв како еден вид „заложник“ на политичко-криминални структури и (пара) воени и (пара) разузнавачки структури, кои ги симболизираат Кадри Весели (ПДК) и Хашим Тачи.
Меѓутоа ситуацијата се промени со подигнување обвиненија за Тачи и Весели и тоа дава надеж дека најодговорните за воените злосторства извршени на Косово конечно ќе бидат гонети. На ова треба да се додадат поканите на Специјалното обвинителство до Али Ахмети, кој за време на војната во Косово беше дел од истиот тим во кој беа вклучени Тачи, Весели и многу други. Со оглед на тоа дека станува збор за врвни меѓународни обвинители и судии, се очекува да бидат истражени и некои од досегашните соработници на Ахмети во Северна Македонија, каде Ахмети е 19 години претседател на Демократската унија за интеграција (ДУИ-БДИ).
Аналитичарите сметаат дека акцијата на КСЦ-СПО е задоцнета, но покажува дека правдата сепак ќе биде остварлива. Ова важи и за досегашниот претседател на Црна Гора, Мило Ѓукановиќ, кој е поврзан со воени злосторства во Црна Гора, Босна и Херцеговина и Хрватска, а меѓународните кругови наведуваат дека Мило Ѓукановиќ ќе биде сведок за одбраната на Тачи и дека обемот и содржината на злосторствата на Ѓукановиќ далеку ги надминуваат злосторствата на Тачи.
Ќе биде особено интересна изборната кампања за парламентарните избори во Црна Гора (30 август 2020 година), во која, меѓу другото, се очекува Мило Ѓукановиќ да им открие на своите бошњачки гласачи и на остатокот од јавноста каде е барем една скриена масовна гробница на убиени Бошњаци. Бошњаците, како жртви, се во најтешка состојба и под најголем притисок на режимот на Ѓукановиќ, да гласаат за нивниот криминалец. Постојат стотици илјади страници и документи што го поврзуваат Мило со воените злосторства. Првиот чекор мора да се преземе во Црна Гора кога ќе биде откриена масовната бошњачка гробница на режимот на Ѓукановиќ. Ѓукановиќ никогаш не се спротивстави или на кој било друг начин се спротивстави на злосторствата и геноцидот извршени во Сребреница, што е видливо од записниците на Високиот одбранбен совет (ВСО). Фридом Хаус дополнително го идентификуваше криминалниот режим на Ѓукановиќ како хибриден режим во својот последен извештај. Фридом Хаус им предложи на САД да го блокираат издавањето визи, замрзнување на финансиските ресурси и преземање други мерки против физички и правни лица вклучени во криминал и корупција или кршење на човековите права. Фридом Хаус сугерира дека ЕУ итно да ја испита злоупотребата на европските фондови, што е силно поддржано од Меѓународниот институт ИФИМЕС.
Аналитичарите предупредуваат дека две милијарди евра пари на даночните обврзници на ЕУ исчезнале или се потрошиле на Косово, затоа што резултатите од ваквите активности на ЕУ на Косово се незначителни. ЕУ не треба да ги казнува граѓаните на Косово, чиј визен режим треба да се укине и да се воведе за одредени политички функционери. Косово очајно треба да ја декриминализира политиката. Затоа е исклучително важно да се декриминализираат косовските Албанци со гонење на сторителите на криминал, корупција и сторители на воени злосторства. Ситуацијата на партиската сцена се уште е под контрола на (пара) тајната служба на ПДК и ШиК. Без да се справат правилно со минатото, косовските Албанци и другите жители на регионот не можат да обезбедат подобра иднина.
Меѓународен институт за блискоисточните и балкански студии (ИФИМЕС) – Љубљана