Гардијан, Лондон
Кога Сребреница падна во рацете на војската на Република Србија пред 25 години, Владата на Босна и Херцеговина беше скршена поради масовните убиста што се случуваа во малата енклава, пишува британскиот Гардијан и додава дека поради тоа лицата на одговорните во Босна и Херцеговина биле скаменети со итна интервенција на Вашингтон, да се направат нови отстапки, вклучително и притисок на евентуална поделба на државата по етнички линии.
Декласифицираните документи од тој период, како и интервјуата со некои учесници во настаните, укажуваат на одлучноста на претседателот на САД, Бил Клинтон и неговиот тим за надворешна политика да пронајдат решение за тригодишната војна во Босна и Херцеговина по секоја цена, пред да започне кампањата за неговиот реизбор во 1996 година.
„Дури иако тоа значи наградување на лидерите на босанските Срби за политиката на етничко чистење со тоа што ќе им се овозможи да ја исполнат својата цел – сецесија“, пишува Гардијан.
Британскиот медиум потсетува дека „повеќе од 8.000 мажи и момчиња беа убиени во првиот европски геноцид од нацистичката ера, откако наводната безбедна зона на Обединетите Нации падна во српски раце“.
Стратегија за завршување на играта
Во телефонски разговори со други странски лидери, за време на масовните егзекуции, Клинтон постојано изразуваше разочарување од тоа што Армијата на Босна и Херцеговина не успеа да ја одбрани Сребреница. А истата седмица кога падна Сребреница, советникот на Клинтон за национална безбедност, Ентони Лејк ја завршуваше својата „стратегија за завршување на играта“ за разрешување на САД од катастрофата во Босна и Херцеговина.
Оваа стратегија, што тимот на Лејк почна да ја развива неколку недели пред нападот на Сребреница, подразбира наметнување на мировен договор заснован на поделба на територијата на приближно еднакви делови. Доколку тоа не успее, планот беше да се повлечат силите за безбедност на ОН (УНПРОФОР), да се крене ембаргото за вооружување на Босна и Херцеговина и да се обезбеди првична поддршка за воздушни напади на муслиманско-хрватската федерација, се додека не може да се справи со Србите самостојно, пишува Гардијан.
Гардијан додава дека „цената на таквата американска поддршка би била висока“.
Босанците потоа требаше да проголтаат дополнителни отстапки, како што се откажување од територијалниот интегритет на државата, за што се бореа. Според првиот анекс на стратегијата, наречен „План за игра за дипломатски напредок за 1995 година“. (дел од документите од кои беше декласифицирана претседателската библиотека на Клинтон), првиот чекор е „чесен разговор со Босанците“ за да ги убеди дека по Сребреница „треба да размислат пореално за формата на договорот“ “, пишува Гардијан.
Референдум за сецесија
Во продолжение се вели дека Федерацијата можеби ќе мора да се согласи на помалку од половина држава, а САД би размислиле за „принудување на Босанците да прифатат дека Србите можат да гласаат за сецесија на референдум за две или три години“.
„Ако Босанците не успеат да го убедат српското население дека нивната најдобра иднина лежи во реинтеграцијата, нема смисла да се блокира мирниот распад на унијата во согласност со чехословачкиот модел“, се вели во предлогот.
Овој став ги вознемири некои членови на администрацијата. Дејвид Шефер, советник на американскиот амбасадор во ОН, Медлин Олбрајт, кој присуствуваше на состаноците во Белата куќа за Босна и Херцеговина, им напиша на колегите: „Ова е многу лизгав терен. Србите ја освоија огромната територија преку етничко чистење и тогаш тие ќе одржат „демократски“ референдум за да ја потврдат таквата агресија? Ова е очигледен чин на задоволство “.
Шефер, кој пишуваше за ова време во своите мемоари „Соба за седење“, сугерира дека Лејк и неговиот тим едноставно се обидувале да бидат провокативни за да доведат до дебата.
„Лејк беше интелектуалец и ги ставаше работите на маса за да донесе интелектуална гозба, место прагматично политизирање“, вели тој.
Александар Вершбоу, кој во тоа време беше постар директор за Европа во Националниот совет за безбедност (НСЦ) и кој помагаше во „стратегијата за прекинување“, истакна дека предлогот е договор меѓу повеќе американски агенции.
„Имаше многу повлекувања во различни насоки во меѓуагенциското работење, а Пентагон беше можеби најреалистичен“, додека Стејт департментот и НУЦ повеќе беа за правда, па тие сакаа да постигнат најдобра зделка за Бошњаците “, изјави Вершбоу.
Огромен притисок во погрешно време
Концептуалното чувство, пишува Гардијан, не беше присутно кога раководството на Босна и Херцеговина, предводено од тогашниот воен претседател Алија Изетбеговиќ, се најде под американски притисок да се согласи на српски референдум, иако имаше вести за убиствата во Сребреница.
“Имаше огромен, огромен притисок во целосно погрешно време. Се соочувавме со трагедијата на Сребреница. Тоа беше огромен морален пораз на меѓународната заедница и најстрашниот момент на војната, а сега Американците се обидуваат да ве искршат на основите. Зошто да ги наградите овие луѓе кои во јули 1995 година планирано извршија геноцид? “, истакна Мирза Хајриќ, кој тогаш беше портпарол на Министерството за надворешни работи, а потоа и главен советник на Изетбеговиќ.
Хајриќ, сега амбасадор на Босна и Херцеговина во Австралија, вели дека Изетбеговиќ категорично ја отфрлил секоја приказна за српскиот референдум. Тој верува, пишува „Гардијан“, дека итна акција на Вашингтон се должи на желбата на администрацијата Клинтон да го отстрани босанскиот проблем од американските ТВ екрани пред изборната кампања во 1996 година.
„Гардијан“ пишува дека Клинтон бил свесен за тоа што гледаат Американците на телевизија.
За време на телефонскиот разговор со британскиот премиер Џон Мејџор на 14 јули тој се чинеше дека не знае за обемот на масакрот и се чинеше дека се обидува да ја минимизира неговата важност.
„Бројот на загинати опадна и централна Босна е во мир поради придонесите на УНПРОФОР. Просечниот гледач на ТВ смета дека е лошо или полошо отколку што беше во 1992 година“, изјави американскиот претседател, додавајќи дека Конгресот размислувал исто: „Не можете да ги убедите дека е различно “.
Повиците на Ширак за воена акција
Веднаш по падот на Сребреница, францускиот претседател Жак Ширак се обиде да ја собере поддршката на западните лидери за да ја освојат Сребреница со сила, споредувајќи ја ситуацијата со војната против нацистите.
„Франција е подготвена да ги испрати сите свои сили во обид да се вратиме на претходната ситуација во Сребреница – или ние нема да сториме ништо. Но, ако решиме да не го сториме тоа, тогаш тоа е исто како ситуацијата во која се наоѓавме во 1939 година и Франција се повлекува“, му кажал на Клинтон на 13 јули.
Овој пристап на Ширак беше спротивен на неподготвеноста на Франција да ги одобри воздушните напади на НАТО да ги одведе Србите подалеку од Сребреница, од претпазливост што го споделија со Британците, бидејќи и двете држави имаа многу мировници на теренот.
Официјалните претставници на САД ги отфрлија апелите на Ширак и во внатрешните документи пишува дека неговиот ентузијазам не го делеле ниту неговите генерали.
Иако се обиде да му угоди на Ширак, Клинтон се пожали на армијата на Босна и Херцеговина, која „избега наместо да се бори против Србите“, пишува Гардијан.
“Имаше околу 3.000 босански војници во Сребреница, но тие заминаа без борба. Ќе разговарам со моите воени советници, но тие се многу скептични во врска со идејата за испорака на трупите со хеликоптер, особено ако Босанците не сакаат да се борат”,изјави тој.
На крајот, САД и нејзините сојузници се согласија да застанат во одбрана на последната муслиманска енклава во источна Босна и Херцеговина, Горажде, каде што се заканија со масовни воздушни напади во случај на напад.
Хрватската офанзива против Србите во западна Босна и Херцеговина во август 1995 година ја смени ситуацијата на картата и ги принуди Србите да дојдат на преговори без да ветат референдум.
Војната заврши, а беше третирана како успех за надворешната политика за Клинтон, кој го освои новиот претседателски мандат во 1996 година.
„Но, документите на Клинтон се потсетник за тоа колку САД беа блиску за предавството на Босна и Херцеговина“, заклучува Гардијан.