Институт за безбедност, Виена
Откако европските лидери сè појасно навестуваат дека не може да стане збор за брзо членство на Западен Балкан во ЕУ, се појавија шпекулации дека другите глобални сили може да ги преиспитаат своите стратегии во регионот. Поради долгогодишните врски со Балканот и нејзиното долгогодишно искуство во мешање во нивните работи, Русија предизвика определен страв кај Западот. Многумина ја сметаат за добро мобилизирана и непредвидлива сила, подготвена за долгогодишен судир со Западот за влијанието во регионот.
Русија навистина покажува поголема подготвеност да преземе ризици во балканската политика. Таа жестоко се спротивстави на одлуката на Црна Гора за влез во НАТО и ги тегнеше конците да го спречи тешко постигнатиот договор меѓу Грција и Северна Македонија. Сепак, постојат неколку индикации дека Русија е подготвена да ја интензивира својата интервенција во регионот. Нејзините приоритети за надворешна политика беа извлечени од Западен Балкан пред многу време, а нејзините активности таму станаа нискобуџетни и опортунистички. Русија понекогаш игра дипломатски игри и ги следи пропагандните цели во регионот, но нема ниту ресурси ниту желба да предизвика голема промена на Балканот.
Пречки на Западот
Главната цел на Русија во однос на Западен Балкан останува една и иста – да се спречи проширувањето на НАТО и на ЕУ. Кремљ дури и историски го сметаше НАТО како значајна геополитичка закана и се спротивстави на проширувањето на Алијансата од средината на 1990-тите. Најострите руски критики се резервирани за балканските политичари, кои се обидуваат да ги доближат своите земји до НАТО.
Мешањето на Русија во регионот ескалира кога прво Црна Гора, а потоа и Северна Македонија стигнаа до фаза да добијат официјална покана за влез во Алијансата.
Не може да се каже дека Русија гледа на пристапувањето на балканските земји во НАТО како директна воена закана. Кремљ смета дека нивните мали и слабо финансирани армии се базираат далеку од руските граници и можат сосема малку да придонесат за можностите на Алијансата. Русија стравува дека обновувањето на проширувањето на НАТО по 10-годишна пауза ќе создаде експанзионистички импулс, кој подоцна би можело да стигне до Украина или Грузија, земји за кои Русија смета дека се од суштинско значење за нејзината безбедност.
Што се однесува до ЕУ, Кремљ продолжува да тврди дека нема проблем со проширувањето на Унијата на Балканот, сè додека овој процес не е придружуван од проширувањето на НАТО. Сепак, дејствата на Русија се оддалечуваат од официјалната позиција. Руската пропагандна машина непречено ја опишува ЕУ како слаба, неефикасна и неуспешна да обезбеди просперитет на регионот. Кремљ нема сомнеж за поддршка на евроскептичните партии, па дури и со задоволство ги поттикнува внатрешните поделби во ЕУ.
Затегнатите односи со ЕУ ја прават Русија лошо предиспозиционирана за проширување на Унијата на Балканот. За да станат дел од ЕУ, балканските земји треба да ја приспособат својата политика кон Русија, т. е. да се отфрлат билатералните трговски договори, да се воведат визи за руските граѓани и да се воведат санкции. И додека овие мерки нема да ѝ наштетат премногу на руската економија, тие ќе бидат понижувачки чекор што Кремљ би сакал да го избегне.
Поради тоа Русија се обидува да ги попречи и ЕУ и НАТО во Западен Балкан, што е можно подолго. Според логиката на Кремљ, колку повеќе внимание и ресурси Западот фрли кон своите балкански соседи, толку помал ќе биде неговиот апетит да ги интегрира своите источни соседи како Украина, Молдавија и Грузија, така што тие ќе останат територија на рускиот привилегиран интерес.
Напредување на конфликтите
На Русија ѝ недостигаат ресурси и решеност целосно да се натпреварува со Западен Балкан. Не прави илузии дека може да им понуди на балканските земји реална алтернатива за да ги повлече од ЕУ и од НАТО кон економските и одбранбените структури на Русија. Затоа Кремљ гледа на балканските конфликти како најдобра гаранција за интересите на Русија во регионот.
Кога Русија ги засилува тензиите во голем број спорови меѓу балканските земји, таа истовремено со тоа го одвлекува вниманието на Западот од постсоветскиот простор и ја гарантира својата постојана улога во регионалната безбедност. Нерешените конфликти го држат Западен Балкан во геополитичка неизвесност, во која лесно може да се засили руската интервенција и локалните политичари бараат поддршка од Кремљ за да се стави крај на нивните внатрешни судири.
Овие конфликти ја институционализираат улогата на Русија во балканската безбедносна архитектура. Иако споровите меѓу етничките заедници во Босна и Херцеговина остануваат нерешени, Русија има резервирано место во Советот за мир на земјата. Покрај тоа, нерешените спорови ја држат централната босанска Влада парализирана од етничка иритација и не може да ја унапреди интеграцијата на Босна и Херцеговина во ЕУ и во НАТО. Според истата логика, додека Србија е фокусирана на борбата против косовската декларација за независна држава, српското раководство ќе побара руска поддршка во Советот за безбедност на ООН за да спречи целосна меѓународна поддршка за нејзината отцепена покраина.
Тоа се корените на нешто што многумина на Запад го опишуваат како руско таложење проблеми на Балканот. Кремљ се обидува да ги поткопа напорите на Западот за решавање на балканските конфликти, не само за да го направи Западот слаб и неефикасен, туку и да предвиди сценарија што се штетни за интересите на Русија во регионот. Кога Кремљ го пренасочи српскиот претседател Александар Вучиќ од компромис за Косово, со тоа Кремљ го штити сопствениот статус како привилегиран сојузник на Србија.
Кога Русија со целата своја тежина го поддржува Милорад Додик, радикалниот лидер на босанските Срби, тогаш Кремљ ги штити необврзаниот статус на Босна и сопственото место на Мировниот совет. Русија нема што да добие и многу да изгуби од решавањето на кој и да е балкански конфликт. И ова не е изненадувачки, затоа Кремљ покажува мал апетит да му помогне на Западот да го стабилизира регионот, наместо тоа претпочитајќи брак од интерес со радикалните балкански националисти.
Ограничувања и црвени линии
Ограничените ресурси и наталожените проблеми со надворешната политика бараат значителна воздржаност од страна на Русија за поттикнување конфликти на Балканот. Малку веројатно е дека Кремљ ќе направи намерен обид за дестабилизација на регионот. Иако дестабилизацијата ќе биде предизвик за ЕУ и за НАТО, малку е веројатно дека ќе ги фаворизира геополитичката и економската позиција на Русија. Русија не ги смета своите односи со Балканот како доволно вредно средство за предизвик на Западот. Ниту таа е подготвена да им наштети на нејзините западни противници, без оглед на цената и ризиците што сама ги презема. Наместо тоа, Русија ќе продолжи да следи поевтина и помалку ризична цел – одржување статус кво на Балканот.
Иако е малку веројатно дека Русија ќе започне кампања за дестабилизација на Западен Балкан, Кремљ може да се обиде да искористи дестабилизирачки техники во своите напори да ги запре позитивните промени во тековната ситуација. Неодамнешните случувања во Црна Гора и во Северна Македонија јасно кажуваат дека Русија брзо ги почнува своите пропагандни и разузнавачки активности во балканските земји, кога тие се наоѓаат на чекор од големите геополитички решенија.
Во Црна Гора, проруските опозициски лидери одат под радарот на Кремљ откако земјата брзо го фаќа чекорот за членство во НАТО, така што тие стануваат чести и посакувани гости во Кремљ. Во Северна Македонија, тензиите меѓу етничките Албанци и Македонците долго време го привлекуваат вниманието на Кремљ, но станува предмет на редовни руски официјални декларации откако земјата ќе избере нова, реформска влада, подготвена да направи компромис за етничките проблеми за да се забрза интеграцијата во ЕУ и во НАТО.
Во Босна и Херцеговина, Русија ги поддржува полициските и паравоени формации на Додик, кога постои ризик тој да изгуби на изборите и има контрола врз автономната Република Српска за сметка на поодговорни политичари на босанските Срби. Дури и во Србија, најлојалниот сојузник на Русија, Кремљ остварува контакт со радикалните националисти, кога станува јасно дека претседателот Вучиќ е подготвен да направи сериозни отстапки на Косово.
Во исто време, овие случувања ги потенцираат ограничувањата на посветеноста на Русија кон Западен Балкан. За разлика од постсоветскиот простор, Кремљ се воздржува од извршување голем притисок врз балканските држави. Имајќи предвид дека тие припаѓаат на западната сфера на влијание, Русија никогаш не предизвикува трговски војни и не налага ембарго за нив, ниту ги укинува трговските патишта, а камоли да спроведува воени интервенции и инструменти што рутински ги користи за своите постсоветски соседи.
Кога руските напори нема да успеат да спречат промена на статусот, Москва брзо го губи интересот. Интензитетот на руската интервенција во Црна Гора и во Северна Македонија драстично се намали откако нивното пристапување во НАТО стигна до финалето.
Желбата да се заштити статусот на Балканот, исто така, значи дека Русија се согласува со тоа и не сака да го промени по своја слободна волја.
Стравувањата за независност, поддржани од Русија за Република Српска или националистичкиот подем во Србија, инспирирани од Кремљ, загрижуваат многу политичари на Западот и во регионот, но тоа не се случи. Поддршката на Русија за раководството на Додик застанува кога тој ќе почне да зборува за прогласување независност. И Русија не прави сериозни инвестиции во туризмот во Црна Гора или во бизнисот со недвижности, иако реагира налутено кога лидерот на Црна Гора, Мило Ѓукановиќ, ги прекинува добро одржуваните врски со руската елита и го менува курсот кон НАТО.
Перспективи за промени
Руската стратегија на Западен Балкан е контроверзна и во последниве години честопати се врти кон Москва. Во Црна Гора и во Северна Македонија, обидите на Русија да ги спречи овие земји да влезат во НАТО само ја зајакнаа решеноста на Западот да ги прими во Алијансата. Сепак, Кремљ најверојатно нема да разгледа голема промена во својата стратегија во наредните години.
Угледот на Кремљ како создавач на проблеми на Балканот и целосниот пад на довербата во односите со Западот го прават зближувањето на ЕУ и Русија во регионот скоро невозможно. Во исто време, наталожените внатрешни проблеми и намалувањето на популарноста му оставаат на Кремљ малку простор за поактивен пристап кон Западен Балкан, регион што одамна падна од челните места на приоритетите на руската надворешна политика. Уште повеќе, сегашната состојба на руско-балканските односи е далеку од поволна за обидот за нивно оживување.
Економските врски на Русија со регионот исто така опаѓаат. Главниот енергетски проект овде, гасоводот „Турски тек“, виси на вратот на Бугарија и ЕУ, а не на Западен Балкан. Вистинските приоритети на локалните владејачки елити се речиси целосно прозападни. Екипата на Кремљ одговорна за политиката на Балканот не претрпи никакви персонални промени долги години и јасно ѝ недостига капацитет да генерира иновативни идеи. Конечно, западните и локалните политички елити со сигурност ќе го искористат секој смел потег на Русија како аргумент за забрзување на интеграцијата на балканските држави во ЕУ и во НАТО.
Затоа, инерцијата е најверојатно сценарио во однос на односите на Русија со Западен Балкан. Кремљ ќе продолжи да го критикува Западот за ароганција, унилатерализам и непочитување на руските интереси во регионот. Тој ќе го засили своето спротивставување на западните напори за посредување, ако босанските или српско-косовските конфликти се доближат до решавање. Но, откако ќе се постигне компромис, Русија ќе се помири со новата статус кво ситуација и ќе се концентрира на повеќе итни прашања.